اهميت و جايگاه پژوهش و تحقيق در توسعه همه جانبه جامعه بر كسي پوشيده نيست، زيرا تحقيق و پژوهش دروازه ورود به خودكفايي و استقلال همه جانبه است. تا جامعه اي از نظر علمي جايگاه مورد قبولي در جهان كنوني نداشته باشد نمي تواند از استقلال سخن گويد. در جهان كنوني جامعه اي مستقل است كه در داد و ستد اطلاعاتي تنها گيرنده و مصرف كننده نتايج تحقيق و پژوهش ديگران نباشد زيرا در اين صورت آنچه لازم دارد در اختيار او براي يك زندگي سعادتمند قرار نمي دهند بلكه آنچه ديگران مي خواهند و با منافع ملي آنها سازگار است ارائه مي دهند. در اين نوشته فرض بر اين است كه اهميت تحقيق و جايگاه پژوهش براي سياستگذاران كلان جامعه روشن است و همگان بر ضرورت اين امر حياتي اذعان دارند، لذا آنچه در اين نوشته به دنبال آن هستيم كه بر فرض صحت چنين تصوري، چرا تحقيق و پژوهش محور فعاليت هاي جامعه نيست و تقريبا دربسياري از موارد آن را يك امر تحميلي يا نمايشي براي توجيه تصميمات از پيش گرفته شده مي دانند؟براي اين سوال مطمئنا پاسخ هاي متفاوتي ارائه مي گردد از جمله:
1- عدم اعتقاد قلبي و عميق بسياري از مسوولان به ضرورت تصميم گيري و برنامه ريزي بر پايه تحقيق و پژوهش
2- نبود متولي مشخص در امر تحقيق و پژوهش در كشور.
3- كمبود اعتبارات لازم براي فعاليت هاي تحقيقي و پژوهشي.
4- عدم به کار گیری مفید و موثر و بجا از نتايج تحقيقات و پژوهش هاي صورت گرفته كه پس از صرف عمر عزيزترين انديشمندان كشور نهايتا در سمينار يا كنگره اي خلاصه اي از نتايج تحقيق و پژوهش ارائه مي شود و در كتابي به چاپ مي رسد و تمام!
5- پيچ و خم هاي اداري در تامين هزينه تحقيق و پژوهش كه باعث دلسردي محققان و پژوهشگران مي شود و علل ديگر كه در حوصله اين نوشته نمي گنجد.

به نظر می رسد مهم ترين و اساسي ترين علت عدم توجه به امر تحقيق و پژوهش را بايد در سيستم تعليم و تربيت جامعه جست وجو كرد زيرا عدم تمايل به فعاليت هاي تحقيق و پژوهش در دانش آموختگان به نبود جو تحقيقاتی و پژوهشی در سیستم تعلیم و تربیت کشور در دوره هاي ابتدايي، راهنمايي تحصيلي و متوسطه برمي گردد. قبل از ورود به بحث پژوهش و تحقيق بايد اذعان نمود كه از گذشته دور و به خصوص پس از پيروزي انقلاب اسلامي مسوولان بلند پايه كشور به خصوص مسوولان آموزش و پرورش تلاش هاي بسياري جهت برون رفت آموزش و پرورش از سيستم منجمد و استعدادكش و حافظه گرايي انجام داده اند كه عدم يادآوري آن جفا به خدمتگزاران تعليم و تربيت است. اما با همه تلاش هاي صورت گرفته و اقدامات مفيدي كه تاكنون در اين زمينه انجام شده است به طور كلي بر نظام تعليم و تربيت كشور روح حافظه پروري حاكم است و تحقيق و پژوهش محور تعليم و تربيت كشور نيست. از دهه دوم انقلاب توجه به تحقيق و پژوهش در آموزش و پرورش شكل جديد به خود گرفت و با تاسيس پژوهشكده تعليم و تربيت در وزارت آموزش و پرورش و تعيين پست كارشناسي مسوول تحقيقات در ادارات كل آموزش و پرورش استان ها (سازمان هاي آموزش و پرورش) و تشكيل شوراي تحقيقات در استان هاي كشور با حضور مسوولان آموزش و پرورش استان ها، اساتيد دانشگاه و صاحبنظران تعليم و تربيت تا حدي به بحث تحقيق و پژوهش عنايت شد. از سوي ديگر انجام فعاليت هاي فوق برنامه و تدوين مسابقات علمي،فرهنگي، هنري با ارائه مقالات پژوهشي و تحقيقاتي توسط دانش آموزان نيز كه گامي در جهت اشاعه فرهنگ تحقيق و پژوهش در آموزش و پرورش است به ورود پژوهش و تحقيق در صحنه تعليم و تربيت كمك نمود كه يكي از مهم ترين اقدامات در اين زمينه طرح پرسش و سوال است. پرسش مهر كه توسط رئيس جمهور وقت صورت پذيرفت و توسط رياست جمهور محترم فعلي نيز ادامه پيدا كرد، تاثير مثبتي در اشاعه فرهنگ تحقيق و پژوهش در آموزش و پرورش به جای گذاشت . از ديگر اقدامات ارزنده سال هاي اخير در امر تحقيقي معلمان طرحي در قالب«معلم پژوهنده» است. معلم پژوهنده به هر معلم يا دست اندركار آموزش و پرورش گفته مي شود كه براي انجام كار بهتر و اصلاح شيوه( ياددهي- يادگيري) در روند فعاليت آموزشي و پرورشي خود دست به اقدام علمي و پژوهشي مي زند تا بر اثر اين اقدام به اصلاح و تغيير مثبت وضعيت موجود بپردازد .توجه به نوآوري ها و تحقيقات علمي معلمان و انعكاس آن به جامعه تعليم و تربيت جهت بررسي يا نقد و نهايتا بهره گيري از آن باعث ايجاد انگيزه و تحرك معلمان كشور در ايجاد نوآوري و تحول در شيوه آموزش مي گردد. آنچه كه به عنوان توجه به امر تحقيق و پژوهش در امر آموزش و پرورش كشور مورد اشاره قرار گرفت و مي بايد از اين تلاش ها تقدير كرد، همگي فرع بر روند كلي نظام آموزش كشور است زيرا تحقيق و پژوهش با همه تلاش هاي مذكوربه عنوان خميرمايه و مدار و محور سيستم تعليم و تربيت كشور ديده نشده است . سيستم آموزش و پرورش هم اكنون نيز بر اساس محفوظات و حافظه محوري به ارزشيابي از اندوخته دانش آموزان مي پردازد. در اين سيستم قدرت تحليل مسائل، انجام پروژه و فعاليت تحقيقاتي اساس ارزشيابي دانش آموزان نيست. امروزه رونق كتاب هاي حل المسائل با عناوين زيبا و متفاوت جاي كتب درسي را گرفته است و به هر دليلي از گذشته تا حال کسی به فکرجلوگیری از کار چنین ناشرانی نیست .
پژوهش در آموزش و پرورش اگر سوال شود چرا عدم پژوهش محوري بودن سيستم تعليق و تربيت را مهم ترين و اساسي ترين عامل بي توجهي به بحث تحقيق و پژوهش در كشور مي دانيد؟ جواب به خوبي روشن است و آن اينكه: اگر دانش آموزان از دوران ابتدايي، راهنمايي تحصيلي و متوسط با روش تحقيق و پژوهش به آموزش بپردازند و روش تفكر و انديشه آنها روشي محققانه و پژوهشگرانه باشد، طبيعتا در كليه امور زندگي به خصوص در مسائل مهم اجتماعي و مسووليت هايي كه مي پذيرند اساس تصميم گيري هاي خويش را بر پايه تحقيق و پژوهش بنا مي نهند زيرا دانش آموز از روزي كه پا به مدرسه نهاد متناسب با شرايط سني و قدرت فكري اش جز از راه تحقيق و پژوهش نياموخت و تعليم و تعلم را مجموعه اي از كتب و نوشته ها نمي داند كه براي كليه سوالات و مجهولات پاسخ هايي از پيش آماده كرده است تا او بدون هيچ دغدغه خاطري و بدون هيچ كند و كاو و تلاشي به پاسخ مجهولات خود برسد. او معلم را كسي نمي داند كه در كلاس حاضر مي شود تا چند سوال ارائه دهد و خود نيز پاسخ هاي آنها را در اختيار دانش آموزان قرار دهد. امروزه مهم ترين شيوه تدريس و پوياترين آن «يادگيري پژوهش محور »است. يادگيري بر اساس تحقيق و ارائه پژوهش سبب مي شود دانش آموز خود به دنبال كشف مجهولات برود و معلم جز نقش هدايتگر و راهنما را نداشته باشد.چنين شيوه اي سبب مي شود دانش آموزان با روحيه محققانه و پژوهشگرانه دوران تحصيلات را طي كرده و هنگام ورود به دانشگاه جز به امر تحقيق و پژوهش نينديشند و هنگام حضور در صحنه ها و جايگاه هاي مسووليتي جامعه در تصميم گيري ها اساس و مبنا را تحقيق و پژوهش قرار دهند. مقام معظم رهبري يكي از مسائل اساسي را كه در سال هاي اخير عنوان نموده و بر آن پاي مي فشارند جنبش نرم افزاري است و تولید علم است و آيا جنبش نرم افزاري به صورت عام آن با شيوه موجود آموزش در كشور محقق مي شود؟ البته اين درست است كه كساني متناسب با رشته خاص تحصيلات عالي خويش به فعاليت هاي تحقيقاتي مي پردازند و بسياري از اساتيد دانشگاه و معلمان عزيز كار تحقيقي انجام مي دهند اما آيا اين قشر نسبت به كل جامعه تحصيلكرده بسيار كم و قليل نيستند؟ اساسي ترين اقدام براي ايجاد روحيه تحقيق و پژوهش در جامعه تحول اساسي در سيستم تعليم و تربيت كشور است و براي انجام اقدامي بنيادين و ريشه اي جز از طريق آموزش و پرورش و تحول اساسي نظام آموزش به سوي پژوهش محوري نمي توان به اين هدف ارزشمند و حياتي رسيد.
آنچه تاكنون در سياست پژوهشي و تحقيقاتي كشور ديده مي شود نسبت به اين مهم غفلت شده است پس از يك سو با سهم ناچيز پژوهش از اعتبارات كشور اين امر تحقق نخواهد يافت. از سوي ديگر از اين سهم، درصدي كه در اختيار آموزش و پرورش قرار مي گيرد صرفا براي انجام امور تحقيقاتي و پژوهشي پيرامون مسائل و مشكلات آموزشي و پرورشي و برگزاري سخنراني هاي تحقيقاتي(آن هم در حد بسيار محدود) تخصيص مي يابد كه در اين اعتبار فعاليت هاي دانش آموزي و موضوع يادگيري پژوهش محور نه مدنظر قرار مي گيرد نه مي تواند قرار بگيرد. لذا ضرورت توجه ویژه مسئولان ارشد کشور بخصوص نمایندگان محترم مجلس و ديگر دلسوزان جامعه به بازنگري جدي به آموزش و پرورش براي ايجاد سيستمي بر اساس تحقيق و پژوهش احساس میشود قطعا تا آموزش پژوهش محور نباشد و يادگيري بر اساس پروژه در اين نهاد موثر و آينده ساز به طور جدي و علمي موردنظر قرار نگيرد روحيه تحقيق و پژوهش به صورت عام و گسترده در جامعه نخواهيم داشت. در شرايط فعلي و با اقداماتي كه آموزش و پرورش در همين حد در مورد تحقيق و پژوهش دانش آموزي انجام مي دهد با محدوديت هاي متعددي مواجه است از قبيل:
1- عدم توجه به فعاليت هاي تحقيقي و پژوهشي در سيستم ارزشيابي دانش آموزان
2- عدم تناسب وقت تعيين شده براي هر درس متناسب با فعاليت هاي تحقيقي و پژوهشي
3- بي توجهي به بحث كتاب و كتابخانه در اكثر مدارس كشور و نبود منابع كافي براي تحقيقات دانش آموزي
4- نبود شرايط تشويقي براي دانش آموزان محقق و نيز معلماني كه به روش تحقيق و پژوهش در تدريس توجه جدي دارند.
لذا در شيوه آموزشي و پرورشي و در امر ياددهي- يادگيري در سيستم تعليم و تربيت كشور نيازمند تحول بنيادي و به عبارت ديگر انقلاب فرهنگي هستيم تا بتوانيم از حصار تنگ شيوه هاي آموزشي سنتي خارج شويم و تعليم و تربيتي داشته باشيم كه روح تحقيق و پژوهش را در دانش آموزان بپروراند. به علت مقدمات و برنامه ريزي هاي علمي كه چنين امري مي طلبد و به پشتوانه هاي محكم از سوي مسوولان نظام و انديشمندان نيز محتاج است در يك كلام مي توان گفت به يك عزم جدی نيازمنديم تا سيستم تعليم و تربيت بر بنيان پژوهش و تحقيق متحول گردد و از اين راه روح تحقيق و پژوهش در عموم تحصيلكرده هاي جامعه پديد آيد نه تنها در گروهي خاص از انديشمندان و محققان. در پايان اميداست روزي شاهد سيستم تعليم و تربيت پژوهش محور باشيم تا از اين رهگذر امر تحقيق و پژوهش در همه امور جامعه ساري و جاري گردد و به همین بهانه همه اندیشمندان ، پژوهشگران و محققان و همکاران ارجمند و معلمان عزيزي كه در شرايط فعلي نيز كار پژوهشي و تحقیقی را در اولويت فعاليت هاي خود در مدارس قرار مي دهند، درود مي فرستم.

احمد رسول زاده