مبتنی بودن شیوه های تبلیغی پیامبر گرامی اسلام (ص ) بر عقلانیت و خردورزی و هماهنگی آن با فطرت انسان ، خود نقش مهمی در موفقیت پیامبر اسلام (ص) در تبلیغ دین داشت . موقعیت شناسی و مخاطب شناسی نیز به آن حضرت این امکان را داد تا پیام خویش را در شرایطی مناسب که می توانست بیشترین تاثیرگذاری را داشته باشد ، به مخاطبان عرضه کند. خداوند در سوره نحل ، آیه 125 رئوس کلی تبلیغ رسول اکرم (ص) را این چنین بیان می کند :
” ( مردم را ) با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت نما و با آنها به روشی که نیکوتر است ، استدلال و مناظره کن . پروردگارت از هرکسی بهتر می داند که چه کسی از راه او گمراه شده و او به هدایت یافتگان داناتر است . “
حکمت ، عقل و فکر را مخاطب قرار می دهد . زیرا نخستین گام در دعوت به سوی حق ، استفاده از منطق صحیح برای بیدار کردن عقل های خفته است . دومین گام نیز استفاده کردن از موعظه برای برانگیختن عواطف انسانهاست . موعظه و اندرز بیشتر جنبه عاطفی دارد و جان ها را آرام و قلب ها را خاضع می کند . در این آیه شریفه خداوند موعظه را مقید به شرط نیک بودن می داند. به عبارتی اندرز در صورتی موثر است که خالی از هرگونه خشونت ، برتری جویی ، تحقیر طرف مقابل و تحریک حس لجاجت باشد . سومین گام در مسیر تبلیغ دین ، مناظره با روش نیکوست . این مرحله مخصوص کسانی است که ذهن آنها از اندوخته های نادرستی انباشته شده است و باید از طریق مناظره ذهنشان را از این مسایل خالی کرد تا برای پذیرش حق آمادگی پیدا کنند .بدیهی است مناظره هنگامی تاثیر گذار است که بر پایه حق و عدالت و از هرگونه برتری جویی به دور باشد .
پیامبر گرامی اسلام ، بر مبنای این اصول، به تبلیغ اسلام همت گماشت .
شیوه ها و روشهای تبلیغی پیامبر را می توان از دو منظر مورد بررسی قرار داد . یکی اخلاق فردی و اجتماعی پیامبر و دیگری روشهای اتخاذ شده توسط ایشان / ویژگیهای اخلاقی پیامبر اسلام از مهمترین عوامل موفقیت وی در ابلاغ تعالیم اسلام بود. خداوند خود در قرآن از پیامبر به عنوان “اسوه حسنه” ( الگوی نیکو ) نام می برد. یعنی رسول خدا را الگوی عملی معارف دینی معرفی می کند . قلب پیامبر ، سرشار از ایمان و یقین و ایشان بیش از همه به تعالیم الهی پایبند بود. پیامبر اسلام (ص) با این روش هم اطمینان و اعتماد مخاطب را جلب می کرد و هم ثابت می نمود که عمل به دستورات دینی، کاری مشکل نیست .
خُلق نیکو و رفتار پر از عطوفت آن حضرت ، از عواملی بود که در تبلیغ دین تاثیر بسزایی داشت . پیامبر اسلام (ص ) پیام الهی را با نرمی و مدارا بیان می کرد . لذا جاذبه و کشش زیادی دربین مخاطبان داشت . ایشان وقتی معاذ بن جبل از اصحاب خود را برای تبلیغ به سرزمین یمن فرستاد، به او توصیه فرمود که مردم را مژده و بشارت بده و آنها را از خود نران . بر آنها سهل و آسان بگیر نه سخت و دشوار /
ساده زیستی پیامبر ، عامل دیگری در ایجاد همدلی مردم با آن حضرت و محبوبیت ایشان در میان آنان بود . این مسئله زمینه تبلیغ معارف دین را هموار می کرد . پیامبر زندگی خود را از زرق و برق های مادی دور ساخته بود و در اوج قدرت و اقتدار ، همچون انسانی ساده و معمولی زندگی می کرد. پیامبر درخوراک ، پوشاک و دیگر لوازم زندگی ، جانب اعتدال را رعایت می کرد و خود را همسطح با مردم جامعه خویش ، بلکه پایین تر قرار می داد . رسول خدا (ص ) همیشه متبسم بود و در مناسبات اجتماعی و روابط با مردم نهایت ادب را رعایت می کرد .ایشان در امر تبلیغ دین از سعه صدر بالایی برخوردار بود. گاهی صبر و گذشت پیامبر و ملاطفت ایشان منجر به ایمان آوردن افراد معاند می شد . نرمی و مدارا با مخاطب به عنوان یک اصل در دعوت و سیره پیامبر به خوبی مشهود بود .
پیامبر اسلام (ص ) به امر خداوند ، دعوت خویش را ابتدا به صورت سرّی و درمیان خویشان و نزدیکان آغاز کرد . اقوام و خویشان می توانستند بهترین یاوران و مدافعان آن حضرت باشند. بویژه در جامعه ای که بر مبنای باورهای قبیله ای اداره می شد . خداوند درسوره شعرا آیه 214 و 215 در دستور به پیامبر برای آشکار کردن دعوت ، بر تواضع و فروتنی تاکید و توصیه می کند که بال و پر رحمت را برتمام پیروان با تواضع بگستران . مسلما” پرهیز از منیت و خودخواهی از مهمترین روشهای تبلیغ است . در دعوت سری پیامبر، شخصیت های بزرگی چون حضرت علی (ع ) و حضرت خدیجه به ایشان ایمان آوردند . پس از سه سال دعوت سری ، دعوت علنی پیامبر آغاز شد . این مسئله نشان می دهد که ایشان در ابتدا تبلیغ مرحله ای ، گام به گام و تدریجی را طی کرد و این خود تاکتیک دیگری در سیره تبلیغی آن حضرت بود .
پیامبر اسلام (ص) در دعوت علنی از تماسها و ارتباطهای شخصی با افراد و گروهها بهره برد . هرجا فرد یا گروهی را آماده پذیرش دعوت خود می دید با استفاده از فرصت پیش آمده با او ارتباط برقرار می کرد. دیدار با مسافران ، حج گزاران و بازرگانان و افراد صاحب نفوذ ، شیوه تبلیغی همیشگی پیامبر درسالهای دعوت در مکه بود . پیامبر اسلام (ص) در دعوت آشکار خود ، به سفرهای تبلیغی متعددی رفت و قبیله ها و تیره های گوناگون عرب را با منطق ، به اسلام فراخواند . محور گفتگوهای پیامبر در این سفرها ، پرستش خداوند یکتا و ایمان به رسول خدا در سایه تعالیم اسلام بود.
پیامبر دراین گفتگوها بر همگونی پیام خویش با پیام پیامبران پیشین تاکید می فرمود . در جزیره العرب و بویژه درمدینه ، شمار زیادی از اهل کتاب زندگی می کردند . هدایت سران دیگر ادیان برای پذیرش اسلام ، می توانست شیوه مناسبی باشد تا بسیاری از اهل کتاب به این دین الهی ایمان آورند . چرا که سران آن ادیان از نفوذ و احترام ویژه ای درمیان قوم خود برخوردار بودند .
هجرت، از دیگر روشهای تبلیغی پیامبر اسلام (ص) بود. وقتی آزار و اذیت مشرکان مکه تشدید شد ، پیامبر گروهی از مسلمانان به سرپرستی جعفربن ابی طالب را روانه سرزمین حبشه کرد. این هجرت ، زمینه را برای ایمان آوردن مردم حبشه به اسلام ، فراهم ساخت. جعفر بن ابی طالب در این سفر در گفتگو با پادشاه مسیحی حبشه ،از اشتراکات ادیان الهی ، بویژه اسلام و مسیحیت سخن گفت و داستان حضرت مریم را از زبان قرآن بازگو کرد . او به این شیوه توانست تا نظر پادشاه حبشه را به سوی اسلام جلب کند . هجرت بزرگ پیامبراسلام (ص) به شهر مدینه نیز شیوه دیگری در انتشار پیام اسلام درشبه جزیره حجاز بود که این اتفاق به نقطه عطفی درتاریخ اسلام تبدیل شد.
از دیگر شیوه های تبلیغی پیامبر ، اعزام مبلغ به دیگر سرزمین ها بود . پیامبر در توصیه به این مبلغین بر رعایت نکات اخلاقی و احترام به کرامت انسانها تاکید می فرمود . بعضی از این اعزام های تبلیغی با موفقیت همراه بود ، اما بعضی از مبلغین گرفتار مکر دشمنانی می شدند که از انتشار منطق مستحکم اسلام واهمه داشتند .
نوشتن نامه به رهبران سیاسی و پادشاهان آن عصر ، از دیگر شیوه های تبلیغی حضرت محمد (ص) بود . نامه های پیامبر به سران دو کشور بزرگ روم و ایران ازاین نمونه است .
متن نامه های پیامبر به سران قدرت درآن روز درعین اینکه از اقتدار و صلابت برخوردار بود، اما به هیچ وجه خصمانه نبود . متون این نامه ها ، بیانگر روحیه خیرخواهی و دلسوزی یک رهبر الهی و دغدغه او برای هدایت انسانها بود.
سیره پیامبر در تبلیغ نشان می دهد که ترویج معارف دین باید سیاستی همراه با رحمت و تشویق باشد نه زور و ارعاب و فریب/ گسترش عقیده در صورتی با توفیق همراه است که در تبلیغ آن بهترین روش ممکن به کار گرفته شود . استفاده بهینه از شرایط ، درکنار برخورداری پیام از حقیقت و راستی ، ابزاری مناسب برای تبلیغ است . پیامبر اسلام (ص) در تبلیغ دین اسلام از بهترین روشهای ممکن بهره جست و در نتیجه در مدت کوتاهی توانست بنیان گذار یکی از ادیان بزرگ الهی شود..