معنای مثل:

کلمه ی «مثل » در اکثر لغات سامی مانند حبشی وآرامی وعربی به اختلاف لهجات به معنی تشبیه چیزی به چیز دیگر است .[1]ودرباره ی ریشه لغوی این واژه چندین احتمال داده شده ، از جمله :[2]

1.      مبرّد (متوفی در 285 ه.ق) مثَل را از « مثول» به معنی مشابهت وهمانندی گرفته است .

2.      برخی نیز مثَل را از « مثول» به معنی راست، ایستاده وبر پای بودن گرفته اند.

در کتب لغت معانی مختلفی برای واژه ی «مثل» بیان شد،[3]از جمله: 1- مانند ونظیر.2- داستان –حکایت .3- صفت .4- عبرت که جمع آن امثال است .اما در معنای اصطلاحی « مثل» گفته اند : مثل جمله ای است مختصر ، مشتمل بر تشبیه یا مضمون حکیمانه که به واسطه ی روانی لفظ ، روشنی معنی ولطافت ترکیب، بین عامه مشهور شده وآن را بدون تغییر یابا تغییر جزئی در محاورات خود بکار برند.[4]

از تعاریف ادبا ودانشمندان درباره ی مثَل معلوم می شود آنها اختصار لفظ ووضوح معنی ولطف ترکیب را از شروط مثل می دانند .زیرا تا این اوصاف در عبارتی جمع نشود ، آن عبارت مقبول عامه واقع نمی شود واستعمالش در محاورات همگان رایج نمی گردد.[5]

معانی مختلف مثل در قرآن

واژه های « مثل» و« امثال» در بسیاری از آیات قرآن استعمال شده اند .شکل استعمال این کلمات بگونه ای است که می توان معنی مختلفی رابرای آن استنباط نمود که در ذیل به آن معانی اشاره می شود:[6]1- مثل وشبیه ومانند که می توان در آیاتی از قبیل : جمعه/5،بقره/171،اعراف/176، جستجو کرد. 2- حکایت وداستان ، نظیر : نحل/ 112.3- عبرت پذیری، مانند زخرف/56.4- الگو ونمونه، مانند : تحریم / 12-11.5- صفت ، مانند :رعد/35 .6- سخن حکیمانه در خور تأمل ودقت، مانند: حج/73.7- سخن غریب ورمزگونه، مانند: مدثر/31-30.8- تصور وپندارهای نادرست ، مانند :تعبیر « ضرب لنا مثلاً» .

وجوه مثل در قرآن

ودر کتاب وجوه قرآن برای واژه ی « مثل» در قرآن چهار وجه یاد شده که عبارتند از :[7]

1-  به معنی « مانند» از جمله درآیه : (نحل /75).2- به معنی « روشها» از جمله در آیه)زخرف/8)، 3- به معنی «عذاب» از جمله در آیه (ابراهیم/45)،4- به معنی «عبرت» از جمله در آیه( زخرف/56).

سیمای « مثل» های قرآن

مثال به معنای اصطلاحی، با تمثیلات قران چندان سازگار نیست، چرا که رکن اصلی مثال ها جریان شیوع آنها در میان مردم است وچنین ویژگی در مضمون آیات قرآن وجود ندارد؛ زیرا خداوند متعال پیش از آنکه پیامبرش را از این حقایق واقف سازد از آنها به عنوان « مثال » یاد کرده است؛[8]تا مایه ی  عبرت ووسیله ی تحریک اندیشه ها گردد .اکنون برای توافق میان این دو مطلب مختلف لازم است که به دومعنی مثل توجه کنیم: 1- سخن حکیمانه که به تدریج در فرهنگ مردم وارد شده ونسل به نسل منتقل می شود تا رنگ مثل به خود می یگرد.2- مثل به معنی تمثیل است که اساس آن را تشبیه واستعاره وکنایه ومجاز تشکیل می دهد، ومرور زمان در چنین تمثیل ، لازم نیست واز روز نخست نام مثل به معنی تمثیل را دارد هرچند فاقد نام مثل اصطلاحی است. وسرانجام نتیجه گرفته می شود که مثل های قرآنی از مقوله ی مثلا های اصطلاحی نیست بلکه از قبیل تمثیل است هرچند ممکن است مثل های قرآن به مرور زمان جزو مثالهای اصطلاحی گردد. [9]